کتیبه در معماری ایرانی رسانه‌ای برای اشاعه معنویت

سرویس معماری هنرآنلاین: معماری اسلامی صحنه هم سخنی هنرهایی چون نگارگری، خوشنویسی و … است که مسیر تکامل خود را در دوره‌های مختلف، به ویژه از عصر ایلخانی تا صفوی پیموده است. فضای باز در معماری اسلامی همیشه با هماهنگی و نظم نقش‌ها، کتیبه‌ها و رنگ‌ها، محیطی با عظمت همراه با خلوص معنوی پدید می‌آورد. انسان با ورود در این اماکن خود را در میان دنیایی معنوی می‌یابد که یادآور بهشتی است که قرآن از آن سخن به میان آورده است.

براساس کتیبه‌هایی که تاکنون به‌دست آمده ابتدا کتیبه‌‌نویسی با خط کوفی شروع شده و این خط تا حدود قرن پنجم هجری تنها خط جهت کتیبه‌نویسی بوده و از این تاریخ به بعد است که خطوط دیگر نیز به‌ صورت محدود مورد استفاده قرار می‌گیرد. تا قرن هفتم اکثر کتیبه‌ها به خط کوفی نوشته می‌شده و از قرن هشتم به بعد است که خط ثلث در نوشتن کتیبه‌ها بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، البته کتیبه‌های کوفی نیز همچنان متداول است. خط کوفی در کاشی‌کاری بناها به وفور استفاده شده، خط بنایی که همان کوفی زاویه‌دار است، از  ترسیم اشکال هندسی مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود.

نوع خط در ابتدای دوران صفوی، خط کوفی و ثلث است که برای نگارش متون مقدس از آن استفاده می‌شد، ولی خط غالب در کتیبه‌های این دوران، خط تعلیق، خط رایج ملی دوره صفوی است و در دوره شاه عباس خط نستعلیق که آمیزه‌ای از نسخ و تعلیق است، ابداع شد. از نمونه‌های این مصادیق به مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام، مدرسه نیم‌آورد اصفهان و… می‌توان اشاره کرد.

در دوره‌ صفویه مضامین کتیبه‌ها در اثر تغییر مذهب به شیعه تغییراتی می‌‌کند، این کتیبه‌ها یا به صورت دعایی هستند و یا به صورت حدیثی و کتیبه‌هایی که تاریخ ساخت، نام معمار و… را مشخص می‌کنند نیز همچنان مشهود است. کتیبه‌های بناهای اسلامی معمولا از آجر، کاشی، سنگ، گچ و چوب ساخته شده‌اند. متن عبارات کتیبه معمولا اسماء مبارک حق تعالی، آیات و سوره‌های قرآن، نام‌های مبارک حضرت رسول (ص) و ائمه طاهرین، دعاها، مناجات، شعارهای مذهبی نام سفارش دهنده‌ اثر، نام حاکم و یا سلطان وقت، نام سازنده اثر، نام کاتب و خطاط، تاریخ ساخت اثر، اشعار فارسی و عربی، گفته‌های بزرگان و حکما، فرامین پادشاهان و عهدنامه‌ها و پند و اندرز  را شامل می‌شود.